W dniu 17 sierpnia 2023 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o zdrowiu publicznym oraz niektórych innych ustaw (dalej: „Ustawa”). Zasadniczo przedmiotem rzeczonej ustawy jest wprowadzenie z dniem 1 stycznia 2024 r. zakazu sprzedaży napojów energetyzujących (napojów z dodatkiem kofeiny lub tauryny) osobom poniżej 18 roku życia. Jednakże, w powyżej wskazanym akcie prawnym, znalazły się także przepisy nowelizujące ustawę o sporcie, ustawę – Prawo oświatowe oraz ustawę o systemie informacji oświatowej, które stworzyły podstawy prawne do funkcjonowania prowadzonej przez ministra właściwego ds. kultury fizycznej i sportu ewidencji „Sportowe talenty”, a w szkołach wprowadziły obowiązkowe testy sprawnościowe.

Od początku: proces legislacyjny

Warto w pierwszej kolejności zauważyć, że przepisy, które „poszerzyły” niejako zakres ustawy zmieniającej, wprowadzając ewidencję „Sportowe talenty” oraz obowiązkowe testy sprawnościowe w szkołach, pierwotnie znalazły się w projekcie ustawy o ochronie małoletnich przed dostępem do treści nieodpowiednich w Internecie (druk sejmowy nr 3282). Komisja sejmowa skierowała jednak projekt do wysłuchania publicznego, które zaplanowano na 12 września 2023 r. Oznaczało to, że ewidencji „Sportowe talenty” nie uda się uruchomić wraz z początkiem nowego roku szkolnego. W konsekwencji, po zakończeniu pierwszego czytania ustawy o zmianie ustawy o zdrowiu publicznym i niektórych innych ustaw wniesiono poprawkę, w wyniku której przepisy o ewidencji „Sportowe talenty” zostały „wrzucone” do projektu w sprawie „energetyków”. Pomimo podniesionych zastrzeżeń w zakresie przyjęcia przepisów dotyczących ewidencji „Sportowe talenty” oraz testów sprawnościowych z pominięciem konstytucyjnej zasady trzech czytań oraz zgłoszenia potrzeby rozpatrzenia zgłoszonej „poprawki” jako odrębnej inicjatywy ustawodawczej, komisja poprawkę przyjęła. Wobec tego z dniem 1 września 2023 r. zaczął funkcjonować rzeczony rejestr, zaś w podstawie programowej znalazło się przeprowadzanie obowiązkowych testów sprawnościowych,  których wyniki będą wpisywane do ww. ewidencji.

Rejestr wagi i wzrostu uczniów?

Na mocy ustawy nowelizującej stworzono rejestr, który jest prowadzony w systemie informatycznym przez ministra do spraw kultury fizycznej. Jak wynika z przepisów, w ewidencji „Sportowe talenty” mają być gromadzone dane uczniów takie jak:

• imię i nazwisko ucznia oraz numer PESEL;
• rok urodzenia ucznia, wiek ucznia, płeć ucznia;
• masa ciała ucznia;
• wzrost ucznia;
• wyniki uzyskane przez ucznia z testów sprawnościowych, o których mowa w (nowododanym) art. 28 ust. 2a ustawy – Prawo oświatowe;
• data przeprowadzenia testów sprawnościowych;
• typ szkoły, nazwa i adres siedziby szkoły, do której uczeń uczęszcza lub uczęszczał;
• klasa i oddział, do których uczeń uczęszcza lub uczęszczał;
• gmina, powiat i województwo, na obszarze których uczeń uzyskał wyniki z testów sprawnościowych.

Dane, o których mowa powyżej, są udostępniane szkole, do której uczęszcza uczeń orazw zanonimizowanym zakresie mogą zostać udostępnione klubowi sportowemu, związkowi sportowemu, polskiemu związkowi sportowemu, a także podmiotom publicznym w celu niezbędnym do realizacji zadań publicznych oraz innym podmiotom w celu niezbędnym do realizacji zadań naukowo-badawczych, dydaktycznych, oświatowych lub statystycznych. System umożliwia wprowadzenie przez klub sportowy, związek sportowy lub polski związek sportowy zgłoszenia zainteresowania wynikiem uzyskanym przez ucznia z testów sprawnościowych (o których mowa w dalszej części artykułu) wraz z przekazaniem danych kontaktowych związku lub klubu oraz przekazanie informacji o zgłoszeniu wybranej szkole. W związku z powyższym, kluby i związki sportowe będą mogły zgłosić zainteresowanie wynikiem uzyskanym przez ucznia z testów sprawnościowych, a szkoła takie zgłoszenie wraz z danymi kontaktowymi klubu lub związku będzie przekazywała pełnoletniemu uczniowi lub rodzicom ucznia niepełnoletniego.

Dane ucznia będą przechowywane w systemie przez 5 lat od dnia zakończenia przez ucznia nauki w szkole, w której uzyskał wynik z testów sprawnościowych, a w zakresie danych dotyczących wieku, płci, masy ciała, wzrostu i wyników z testów sprawnościowych – będą przechowywane wieczyście.

Co istotne, będzie się to odbywało bez zgody ucznia pełnoletniego lub rodziców ucznia niepełnoletniego, bez możliwości sprzeciwu co do umieszczania przedmiotowych danych w ewidencji i ich przekazywania potencjalnym „headhunterom” oraz skorzystania z prawa do bycia zapomnianym. Brak koniczności pozyskiwania zgody wynika z nałożenia mocą ustawy obowiązku prawnego, powstaje jednakże zasadnicze pytanie: w jakim celu nałożono ten obowiązek?

Cel przetwarzania – przeciwdziałanie otyłości, nadwadze i niewystarczającej aktywności fizycznej wśród dzieci czy nieproporcjonalna ingerencja w prawa i wolności ucznia?

Z uzasadnienia do projektu ustawy mającej pierwotnie wprowadzić przepisy dot. ewidencji „Sportowe talenty” wskazuje się, że celem gromadzenia takich danych przez władze publiczne (odpowiedni ministrowie, jednostki samorządu terytorialnego) jest dostęp do przekrojowych analiz populacyjnych, które pozwolą skuteczniej projektować interwencję publiczną w zakresie przeciwdziałania nadwadze, otyłości i niewystarczającej sprawności fizycznej. Dodatkowo, jak czytamy w uzasadnieniu, wprowadzanie ewidencji „Sportowe Talenty” ma dać możliwość identyfikacji talentów sportowych. Zainteresowany klub sportowy, związek sportowy i polski związek sportowy uzyska dostęp do zanonimizowanych danych uczniów, pozwalający prześledzić uzyskiwane wyniki sportowe w danej gminie, powiecie lub województwie.

Gromadzenie danych uczniów w takim zakresie i celach może budzić zastrzeżenia w zakresie zgodności wprowadzonych przepisów z Konstytucją RP i RODO. Zakres danych, który będzie trafiał do rządowej ewidencji „Sportowe talenty”, jest szeroki, a dane będą przetwarzane przecież w celach, które nie do końca jawią się jako niezbędne i prawnie uzasadnione. Biorąc pod uwagę bowiem nadrzędne przepisy dotyczące ochrony danych osobowych obowiązujące w polskim porządku prawnym, w szczególności – akt prawny najwyższej rangi, jakim jest Konstytucja RP, należy zaznaczyć, iż gromadzenie danych o obywatelach nie może być dowolne. Wręcz przeciwnie, zgodnie z treścią art. 51 ust. 2 Konstytucji RP: „władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym”. Informacjami niezbędnymi w rozumieniu art. 51 ust. 2 są te, których posiadanie przez organ warunkuje możliwość realizacji przyznanych mu kompetencji. Są to więc informacje niezbędne dla organu i pozyskiwane w granicach jego kompetencji. Wymóg niezbędności informacji w demokratycznym państwie prawnym ogranicza zakres zbieranych informacji, jest to zatem wymóg działający tak jak zasada proporcjonalności z art. 31 ust. 3 KRP. Niezbędność informacji należy zatem ocenić przez pryzmat jej przydatności, konieczności (nie nadmierności) oraz proporcjonalności w ścisłym tego słowa znaczeniu. Z wymogu niezbędności informacji wynika, że nie mogą one być zbierane „na wszelki wypadek”[1]. Pytanie zatem, czy zbieranie i udostępnianie danych takich jak: PESEL, waga i wzrost dzieci, celem przekazania ich klubom sportowym, aby umożliwić wyłonienie sportowego talentu, posiada walor niezbędności. Wątpliwości w tym zakresie pogłębia fakt arbitralności władzy w gromadzeniu i udostępnianiu tych danych. Należy bowiem zauważyć, że nie wymaga się w tym przypadku zgody uczniów oraz ich opiekunów, niezależnie od tego czy uczeń jest zainteresowany uczestnictwem w swoistych rozgrywkach o wyłonienie sportowego talentu. O ile zatem idea promowania sportu, aktywności fizycznej czy zdrowego stylu życia jest uzasadniona, tak gromadzenie danych (które w niektórych przypadkach można również określić jako wrażliwe) poza samymi zainteresowanymi, bez ich zgody, można uznać za nieproporcjonalną ingerencje w wolność dzieci i młodzieży szkolnej.

Nie należy także zapominać o ogólnym rozporządzeniu o ochronie danych osobowych (RODO). W myśl przepisu art. 5 ust. 1 lit. b i c RODO, dane osobowe są zbierane m.in. w celach konkretnych, wyraźnych i prawnie uzasadnionych („ograniczenie celu”) oraz adekwatnych, stosownych oraz ograniczonych do tego, co niezbędne („minimalizacja danych”). Określenie „adekwatne” oznacza „odpowiednie, zgodne, proporcjonalne, nienadmierne” i może być traktowane jako synonim słowa „stosowne”. Adekwatność i stosowność rozumieć można jako konieczność zachowania odpowiednich proporcji zakresu danych do celów przetwarzania i przetwarzanie tylko takich danych, które są potrzebne dla realizacji określonych celów.

Jednocześnie warto zaznaczyć, że niektóre dane gromadzone w ewidencji będą mogły zostać uznane za dane dotyczące zdrowia – są to zatem dane wrażliwe i co do zasady zabrania się ich przetwarzania (art. 9 ust. 1 RODO). Są od tego oczywiście wyjątki, ale wprowadzając je, należy mieć na względzie zasady minimalizacji przetwarzania danych osobowych. Ważne jest zatem to, że dane osobowe mogą być zbierane tylko w prawnie uzasadnionych celach.

Analizując uzasadnienie projektu ustawy należy poddać pod wątpliwość, czy motywy tam wskazane jako uzasadniające wprowadzenie przedmiotowej regulacji, rzeczywiście spełniają kryterium niezbędności oraz są prawnie uzasadnione. Należy mieć bowiem na uwadze, że organy władzy publicznej nie mogą w sposób dowolny określać celów zbierania danych osobowych obywateli. Gdyby przyjąć, iż gromadzenie danych ma na celu ochronę zdrowia publicznego, a jak wspomniano powyżej, część danych można byłoby uznać za dane wrażliwe, to działania związane z przetwarzaniem szczególnej kategorii muszą być niezbędne z uwagi np. na ważny interes publiczny. Nie wydaje się natomiast, ażeby szukanie przez kluby nowych zawodników spełniało to kryterium.

Last but not least – obowiązkowe testy sprawnościowe

Ustawa znowelizowała także przepisy Prawa Oświatowego dotyczące wychowania fizycznego. Tym samym, od dnia 1 września 2023 r. wprowadzono obowiązek przeprowadzania testów sprawnościowych w szkołach, które są uwzględnione w ramach podstawy programowej lekcji wychowania fizycznego. Nauczyciel wychowania fizycznego zobowiązany jest przeprowadzać, raz w ciągu roku szkolnego w każdej klasie, testy sprawnościowe. Pełnoletni uczniowie bądź rodzice uczniów niepełnoletnich, są natomiast zobowiązani raz w roku w ciągu roku szkolnego przekazywać szkole dane obejmujące masę ciała i wzrost ucznia. Szkoła na tej podstawie ma wprowadzać do ewidencji „Sportowe talenty”:

• wyniki z testów sprawnościowych oraz datę przeprowadzenia testów sprawnościowych – corocznie niezwłocznie po przeprowadzeniu tych testów;
• masę ciała i wzrost ucznia – corocznie niezwłocznie po przeprowadzeniu testów sprawnościowych i uzyskaniu tych danych od uczniów albo rodziców niepełnoletniego ucznia.

W związku z powyższym w podstawie programowej kształcenia ogólnego w zakresie wychowania fizycznego, zostały określone rodzaje testów sprawnościowych, które nauczyciele wychowania fizycznego będą przeprowadzali dla uczniów klas IV–VIII szkoły podstawowej i szkół ponadpodstawowych (w tym szkół artystycznych realizujących kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej i liceum ogólnokształcącego) oraz termin ich przeprowadzania.

Testy sprawnościowe obejmują:

• bieg wahadłowy 10 razy po 5 metrów – służący pomiarowi zdolności szybkościowo-siłowo-koordynacyjnych,
• 20-metrowy wytrzymałościowy bieg wahadłowy wykonywany według Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej – Eurofit, opracowanego przez Radę Europy – służący pomiarowi zdolności wytrzymałościowych w biegu,
• podpór leżąc przodem na przedramionach (deska) – służący pomiarowi zdolności siłowo-wytrzymałościowych całego ciała,
• skok w dal z miejsca –służący pomiarowi skoczności i siły.

W myśli przepisów pomiary sprawności fizycznej nie mogą być kryterium oceny z wychowania fizycznego. Powstaje natomiast pytanie, jak wpłyną na chęci uczniów do uczestniczenia w zajęciach wychowania fizycznego i w rezultacie, czy ich wprowadzenie odniesie zamierzony cel, czy wręcz przeciwnie. Ewidencja „Sportowe Talenty” stwarza w ten sposób dodatkową sposobność do niezdrowego porównywania się uczniów, zarówno pod względem „odpowiednich” parametrów ciała, czy wyników z przeprowadzanych testów sprawnościowych. Powyższe może nie wpłynąć pozytywnie na proces rozwoju dzieci i młodzieży. Dodatkowo, ustawodawca przewiduje przeprowadzenie testów jednokrotnie w ciągu roku, wobec czego nasuwają się wątpliwości co do rzeczywistej skuteczności i efektywności wprowadzonych rozwiązań prawnych.

Podsumowując, pomimo że powyższe zmiany weszły już w życie, ewentualne zagrożenia wynikające z ich wprowadzenia są realne i wydaje się, że nie tylko w zakresie zgodności z prawem gromadzenia i przetwarzania danych osobowych przez organy władzy, ale także ich wpływu na dzieci i młodzież w szkołach. Państwo powinno mieć na względzie w szczególności ochronę dzieci i zapewnienie im niezaburzonego rozwoju, prawa do prywatności, do decydowania o sobie, zachowania anonimowości. O ile dobrowolność w tym zakresie, nie budziłaby takich wątpliwości, to przymusowe gromadzenie danych o uczniach w rządowej bazie i brak możliwości „wypisania” się z niej, stanowią znaczną ingerencję w podstawowe wolności i prawa dziecka. Jednocześnie powstaje obawa, że konieczność podawania takich danych, jak waga czy wzrost oraz arbitralne „testowanie” w ramach lekcji wychowania fizycznego, może spowodować niepotrzebne wystawianie się na opinie, oceny, komentarze ze strony rówieśników i otoczenia dziecka. Można sobie bowiem wyobrazić dzieci borykające się z chorobami, kompleksami, czy dzieci o mniejszej sprawności fizycznej, dla których sama lekcja WF-u może być wystarczającym obciążeniem. Narzucenie zatem takiego testowania może zatem przynieść skutek odwrotny niż zamierzenie rządzących o aktywizacji sportowej wśród dzieci i młodzieży. Jednocześnie, tworzenie kolejnej bazy danych, tym bardziej gromadzącej dane osobowe dzieci, wymaga szczególnej ostrożności i powzięcia środków zabezpieczających przed ich nieuprawnionym ujawnieniem. Uzasadnione obawy w tym zakresie są realne biorąc pod uwagę ostatni incydent wiążący się z ujawnieniem przez organ państwowy wrażliwych danych osobowych z systemu e-Zdrowie, o którym pisaliśmy już na naszym Blogu.

[1] Tuleja Piotr, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. II.